Ylmyň taryhy

Wed Jan 26, 2022 3:41 pm

Ylmyň taryhy, ylmy bilimleri öwrenmek we tebigy we jemgyýetçilik ylymlaryny goşmak bilen ylymyň ösüşidir. XVIII asyr bilen 20-nji asyryň aralygynda, uzak wagtlap ýalňyş hasaplanylýan faktlary ylmy faktlar bilen çalyşmak ýolundan gitdi.
Ylmyň taryhy, ylmy bilimleri öwrenmek we tebigy we jemgyýetçilik ylymlaryny goşmak bilen ylymyň ösüşidir. Ylym, hakyky wakalara syn etmegi, düşündirmegi we çaklamagy nygtaýan alymlar tarapyndan döredilen tebigy dünýä hakda empirik, teoretiki we amaly bilimleriň bedenidir. Munuň tersine, ylym taryhçylary ylym taryhçylarynyň ulanýan usullaryny öwrenýärler.
Iňlis sözi bolan we ilkinji gezek William Whewel tarapyndan ulanylan alymyň kesgitlemesi, has ýakyn taryh bolan XIX asyrda ulanylyp başlandy. Öň gözlegçiler özlerini "tebigy filosoflar" diýip atlandyrýardylar. Tebigat dünýäsinde synag synaglary gadymy döwürlerden bäri kesgitlenýär (mysal üçin, Tales we Aristotel) we ylmy usul orta asyrlardan bäri ulanylýar (mysal üçin, Ibn al-Haýtam we Rojer Bekon). Döwrebap ylym häzirki zaman döwründe, esasanam 16-njy we 17-nji asyrda ylmy öwrülişiklere gabat gelýän Europeewropada gülläp ösüp başlady. Ylym taryhçylary, ozalky gözlegleri öz içine alýan ylymlary adatça kesgitlediler.
XVIII asyrdan 20-nji asyryň ahyryna çenli ylymyň taryhy, ylymlaryň köpüsi, esasanam fizika we biologiýa üçin ýalan ynançlaryň ornuny tutýan progressiw kyssa görnüşinde görkezilýär. Tomas Kuhnyňky ýaly has soňky taryhy düşündirişler, ylymyň taryhyny intellektual, medeni, ykdysady we syýasy ugurlaryň has giň çäginde paradigmalar ýa-da konseptual ulgamlar görnüşinde suratlandyrýar.

Taryhdan öňki döwürde tehnika we bilim dilden-dile geçip, nesilden-nesle geçipdir. Mysal üçin, *am*ň günortasynda oba hojalygy üçin mekgejöweniň eldekileşdirilmegi takmynan 9,000 ýyl ozal orfografiki ulgamlaryň ösmegini çaklaýar. Şonuň ýaly-da, arheologiki subutnamalar astronomiki bilimleriň ýazuw oýlap tapylmazyndan ozal jemgyýetlerde gülläp ösendigini görkezýär. Writingazuwyň ösüşi bilimleri has takyk görnüşde gorap saklamaga we nesilden-nesle geçirmäge mümkinçilik berdi.
Köp gadymy siwilizasiýalar yzygiderli astronomiki gözegçilikleri edip, maglumat ýygnapdyrlar. Planetalaryň we ýyldyzlaryň maddy tebigaty hakda pikirlenmegiň ýerine, asman jisimleriniň otnositel pozisiýalaryny düzdüler, köplenç olaryň jemgyýete edýän täsirleri hakda pikir edýärdiler. Bu, gadymy gözlegçileriň, hemme zadyň baglanyşyklydygyny çaklamak bilen, umumy düşünjäni ulanandygyny görkezýär, häzirki zaman ylym bolsa şeýle düşünjeli böküşleri ret edýär.
Gadymy Müsür astronomiýa, matematika we lukmançylyk ugurlarynda ep-esli ösüş gazandy. Müsürde geometriýanyň ösmeginiň esasy sebäbi, oba hojalygynyň ýerleriniň ýerleşişini we eýeçiligini Nil derýasynda her ýyl bolup geçýän suw joşmalaryndan goramak üçin geçirilen gözlegler boldy. Çyzykly gurluşlar bilen birlikde Müsüriň binagärliginde sütünleriň we çyzyklaryň gurluşygynda 3-4-5 sag üçburçluk we beýleki geometriýa düzgünleri ulanyldy. Müsür Ortaýer deňziniň köp bölegi üçin alhimiki gözlegleriň merkezi boldy. Ilkinji diri galan lukmançylyk resminamalarynyň biri, Edwin Smit beýnini suratlandyrýan papirusy seljermäge iň köne synanyşykdyr: häzirki zaman neýroologiýasynyň başlangyjy hökmünde görüp bolar. Müsür lukmançylygynyň käbir täsirli amaly bar bolsa-da, umuman netijesiz we käwagt zyýanlydy. Mysal üçin, lukmançylyk taryhçylary gadymy Müsüriň farmakologiýasynyň köplenç netijesizdigine ynanýarlar. Şeýle-de bolsa, keseli bejermekde derňewiň, diagnozyň, bejerginiň we çaklamanyň böleklerini ulandylar. G. E. R.Lloýdyň pikiriçe, bular esasy tejribe ylym usuly bilen deňeşdirilýär we bu metodologiýanyň ösmeginde möhüm rol oýnapdyr. Ebers papirusynda (miladydan öňki 1550-nji ýyl) adaty empirizmiň tapyndylary hem bar.

Ýewropada ylymyň başlangyjy XII asyrdan başlandy. Beýleki tarapdan Demirgazyk Galkynyş zamanasynda üns Aristoteliň tebigy pelsepesinden himiýa we biologiýa ylymlaryna (botanika, anatomiýa we lukmançylyk) ep-esli derejede üýtgedi. Şeýlelik bilen, Europeewropadaky häzirki zaman ylym uly tolgunyşyk döwründe gaýtadan başlandy. Protestant özgertmeleri we katoliklere garşy reforma; Kristofer Kolumbyň Amerikany açmagy; Stambuly basyp almak; Şolatik döwründe Aristoteliň täzeden açylmagy uly jemgyýetçilik we syýasy özgerişlikler getirdi. Şeýlelik bilen, Martin Lýuter bilen Jon Kalwiniň dini taglymat barada sorag edişi ýaly, ylmy doktrinany sorag astyna almak üçin amatly şert döredildi. Ptolemeýiň (astronomiýa) we Galeniň (lukmançylyk) eserleri hemişe gündelik gözegçiliklere laýyk gelmeýärdi. Wesalius, adam kaderleri baradaky işi bilen Galeniň anatomiýa meselesindäki kynçylyklary ýüze çykardy.

Ylmy ynkylap, bilimi ösdürmegiň çeşmesi hökmünde ylym döretdi. Ylym tejribesi XIX asyryň dowamynda, 20-nji asyra çenli hünärleşdirilip, institusionallaşdyryldy. Ylmy bilimleriň jemgyýetdäki orny artdygyça, millet-döwletleriň işlemeginiň köp taraplary birleşdirildi.